تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
الله‌وردی‌خان، گنبد و رواقی که سردار گرجی شاه عباس ساخت
گنبدالله وردی‌خان نه از بیرون که زیر سقفِ حرم هم رنگین‌کمانی از رنگ‌ها و نور‌ها را درهم تنیده و بهشتی ساخته است از کاشی و نقش که به‌گفته کارشناسان نظیرش را در معماری جهان اسلام کمتر می‌توان دید.
زیرِ گوش گلدسته‌های حرم اذان می‌خوانند و آفتاب بر ترنج‌های گنبدِ مس پاورچین می‌رود تا زیبایی، حریرِ نوازشگر چشم رهگذران باشد. گنبدالله وردی‌خان نه از بیرون که زیر سقفِ حرم هم رنگین‌کمانی از رنگ‌ها و نور‌ها را درهم تنیده و بهشتی ساخته است از کاشی و نقش که به‌گفته کارشناسان نظیرش را در معماری جهان اسلام کمتر می‌توان دید.
در سطر‌های بعدی نقبی زده‌ایم بر تاریخ ساخت و ارزش میراثی و معماری این رواق و گنبد به‌یادگار‌مانده از دوره صفوی. یادگاری که نام یکی از سرداران شاه عباس صفوی گره خورده و تا به امروز باقی مانده تا چشم هر زائر‌ی را به تماشابکشاند.
«الله وردی‌خان» که بود؟
روایت است که «الله وردیِ» جوان، ارمنی‌تباری از گرجستان بوده است که به اسارت می‌رود و به غلامی فروخته می‌شود و پیوسته او را از خانه صاحبی به خانه صاحب دیگری می‌برند، اما سرانجام به خدمت شاه‌طهماسب اول در می‌آید و در ردیف غلامان او قرار می‌گیرد، مسلمان می‌شود و، چون جوانی صدیق، فداکار و عاقل بوده است، به مرتبه ریاست و سرداری غلامان خاص شاه ارتقا پیدا می‌کند.
گذری بر ساخت مزار و گنبد «الله وردی‌خان»
سیدمهدی سیدی، نویسنده و مشهدپژوه، در کتاب «سیمای تاریخی‌شهر مشهد» الله وردی‌خان را یکی از سرداران مشهور در دوران شاه‌عباس‌اول‌صفوی معرفی می‌کند و می‌نویسد: «الله وردی‌خان برای خویش در حرم مقبره‌ای ساخته، در همان سال درگذشته و در مزار مزبور نیز دفن شده است.»
سیدی همچنین با گریزی بر موقوفات الله وردی‌خان، چنین توضیح می‌دهد: «وی به‌جز موقوفاتی که برای مقبره خویش داشته، موقوفات کرامندی را نیز در شهر مشهد وقف بر فقرای مجاور و زائر ارض‌اقدس‌رضوی کرده است. تولیت این موقوفه که با یکی از علمای عصر صفوی بوده است، اکنون به اعقاب همان شخص تعلق دارد و از زمره موقوفات دایر و فعال شهر مشهد است.»
عزیزالله عطاردی نیز در کتاب «تاریخ آستان‌قدس» شرحی از احوال این سردار می‌نویسد که چنین است: «الله وردی وقتی والی فارس می‌شود، معماری از اصفهان به مشهد می‌فرستد و این عمارت را می‌سازد که کار ساختمان آن سال۱۰۲۱هجری قمری پایان می‌گیرد.»
این بنا از منظر رواق و گنبد دارای ارزش است. تاریخ‌نگاران آغاز ساخت بنای رواق را سال ۱۰۱۳ هجری قمری نوشته‌اند. کار روی این یادگار مانا بیش از هفت سال زمان می‌برد و در نهایت نیز وقتی تمام می‌شود که الله وردی‌خان نیز با فاصله‌ای اندک بدرود حیات می‌گوید.
ناگفته نماند، مساحت رواق الله وردی ۱۷۱متر‌مربع است که با کتیبه‌های فراوان زینت داده شده است. سوای این، گرداگرد آن می‌توان تاریخ ولادت و شهادت امامان‌معصوم (ع) را که بر سنگ حک شده است، به تماشا نشست.
«سیدی» گنبد سایه‌انداخته بر مقبره را هم چنین توصیف می‌کند: «این مقبره که در شمال‌شرق گنبدحاتم‌خانی و شرق توحیدخانه ساخته شده، از رواق‌های بسیار هنری و ارزشمند حرم حضرت‌رضا (ع) است. ساختمان بنا در سال درگذشت الله وردی‌خان (۱۰۲۲ قمری) به پایان رسیده و خان در آن مدفون شده است. این رواق بنایی هشت‌گوش با هشت صفه است. کمترین فاصله اضلاع رو‌به‌رو حدود هشت‌و‌نیم متر و بیشترین آنها حدود دوازده متر است.
ارتفاع گنبد از کف را نیز شانزده متر نوشته‌اند. دیوار‌های گنبد الله وردی‌خان با کاشی‌های نفیس رنگارنگی پوشیده شده است. این رواق در سال‌های ۱۳۴۰تا۱۳۴۷خورشیدی مرمت و نمای بیرونی گنبد آن با مس پوشانده شده است؛ به‌همین‌سبب ظاهرا کبوتران حرم از نشستن بر روی این گنبد پرهیز می‌کنند، در‌حالی‌که بر روی گنبد طلا می‌نشینند. از گنبدالله وردی‌خان در دوره صفوی و نادری عموما به‌عنوان ضیافت‌خانه و محل صرف شربت استفاده می‌شده است.»
ارزش معماری رواق و گنبد «الله وردی‌خان»
عزیزالله عطاردی شرحی از معماری این بنا در پژوهش‌های خود آورده و آن را یکی از باشکوه‌ترین و زیباترین ابنیه آستان‌قدس‌رضوی توصیف کرده است: «شکل این بنا هشت‌گوش است و سقف بسیار مجلل و باشکوهی دارد که بینندگان را به‌طرف خود جذب می‌کند. کاشی‌های رنگارنگ دارای خطوط و نقوش زیبا و دلفریب، در کمال ظرافت و استادی ساخته شده‌اند که نظیر آنها در عالم کمتر دیده می‌شود و از نفایس آثار هنری هستند.
در این گنبد باشکوه مجلل، هشت صفه در پایین و هشت صفه در بالا به‌صورت غرفه ساخته شده که در داخل هر‌کدام کتیبه‌ای نقش خورده است. در زیر گنبد بالای غرفه‌ها نیز کتیبه‌ای بسیار زیبا با خط ثلث نوشته شده است و در آن سوره مبارکه جمعه و سوره توحید را حک کرده‌اند و در صفه‌ای که از آنجا به‌رواق دارالضیافه می‌رود، با خط نستعلیق روی کاشی‌های معرق این چند بیت را نوشته‌اند: «خوش‌بنایی است این بنا که زند/ فرش او تکیه بر فراز فلک/ تا کند رفعت نظر بنهاد/ از مه و مهر و نه فلک عینک/، چون بود در جوار روضه شاه/ خردم گفت کآمده بی‌شک/ سال تاریخ آن خجسته‌مقام/ کعبه خلق و سجده‌گاه ملک.»
همزمانی ساخت گنبد «الله وردی‌خان» و مسجد شیخ لطف‌الله
مهدی اشراقی که درباره کاشی‌کاری گنبدالله وردی‌خان پژوهش کرده است، درباره معماری آن چنین توضیح می‌دهد: «این بنا که هم‌زمان با مسجد «شیخ‌لطف‌الله» در اصفهان ساخته شده، کار امیر معمار اهل اصفهان است که طرح آن به‌صورت کثیرالاضلاع اجرا شده و این یکی از دلایلی است که بنا را نسبت به دیگر ابنیه موجود در حرم ممتاز می‌کند.»
او در ادامه می‌گوید: «نمای خارجی صفه جنوب‌شرقی رواق در گذشته سردری بزرگ داشته که محل ورود به رواق بوده است. این بخش کاملا مقرنس‌کاری شده و از یادگار‌های هنرمندان پیشین و هم‌زمان با ساخت بنای اصلی در عهد صفوی پا گرفته است و گویا به ایوان رضا (ع) معروف بوده است.
سقف خارجی رواق نیز برای استحکام و محافظت با قطعات و خشت‌های مسی پوشیده شده و به‌صورت گنبدی در آمده است تا از نفوذ باران و رطوبت در امان باشد.
ناگفته نماند که در سال۱۲۵۹هجری‌قمری، یعنی در زمان محمدشاه‌قاجار، استادی مشهدی به نام محمدتقی‌کاشی‌ساز، قسمت‌هایی از این رواق را که گویا آسیب دیده بوده است، تعمیر می‌کند. علاوه‌بر‌آن قطعاتی از کاشی‌های معرق مقرنس سقف گنبد بر اثر مرور‌زمان و حوادث طبیعی ریخته بوده است، به‌ویژه که از سال ۱۳۱۵تا۱۳۲۴خورشیدی درِ این رواق و دارالضیافه را بسته بودند و همین باعث بی‌توجهی و تخریب معماری در این بخش شده است؛ تا اینکه دستور مرمت آن به‌وسیله چند استاد ماهر معرق‌کار اجرایی می‌شود و، چون صنعت کاشی‌سازی به تکامل کنونی نرسیده بوده، بیش از ۱۰ سال طول می‌کشد تا اساتید آن دوره بتوانند کاشی‌های آسیب‌دیده را با همان نقش و کیفیت اولیه بازسازی کنند.
هشتی‌هایی که نماد عرش الهی هستند
اشراقی در پژوهش خود درباره گنبد و معماری هشتی آن نیز شرحی مفصل ارائه کرده است: «گنبد یکی از مهم‌ترین نماد‌های عرفانی جهان اسلام است و نه‌تن‌ها در فرهنگ اسلامی که در همه فرهنگ‌ها نماد کرویت و دایره است که زیباترین و کامل‌ترین اشکال است و کمال را تداعی می‌کند.
گنبد نماد آسمان و مقصد عروج انسان است؛ پوسته‌ای محدب که با نگاه نرم، با انسان مخلص و باایمان هم‌نوا می‌شود و بستر سلوک روحانی و عرفانی او را فراهم کند. معمار با آگاهی از اینکه خورشید و آسمان به‌مثابه برترین جلوه‌های قدرت خداوندی‌اند، کوشیده است این مضامین، مفاهیم و استعاره‌های متعالی و عرفانی را با زبانی استعلایی در هنر این بنا نشان دهد.»
به گفته این پژوهشگر، فرم معماری هشتی صرفا یک روش ساخت نیست تا معماران بتوانند گنبد را به قاعد‌های مربع استوار سازند، بلکه در اصل کنایه از عرش الهی است که طبق احادیث هشت مَلَک آن را حمل می‌کنند. از بُعد نمادین نیز هشتی همواره بعد یا قبل از یک فضای نیمه‌باز قرار می‌گیرد و این مفهوم یعنی جدایی انسان از محیط بیرون و تمرکز وی در فضای درون، ترکیبی هنری ساخته که به آدمی این فرصت را می‌دهد تا با تمرکز حواس و فراغت از برون، تنها به خدا فکر کند و به نیایش با او بپردازد.»
اشراقی در ادامه یادآور می‌شود که استفاده از اشکال هشت‌ضلعی برگرفته از رعایت اصل سلسله مراتب است که یک اصل اساسی در مکتب معماری اصفهان محسوب و در اواسط و اواخر دوره صفوی به‌وفور دیده می‌شود؛ همچنین عدد هشت، در ایران یک عدد مقدس است. هشت‌بهشت، هشت‌مرتبه بهشت یا هشت‌درِ بهشت (که در عرفان درِ هشتم، در توبه و همیشه باز است) و اقلیم هشتم (اقلیمی که فرشته ما را بدان هدایت می‌کند) همه نماد‌هایی هستند که در معماری این بنا به‌کار گرفته شده‌اند. همچنین روایت است در روز هشتم انسان نوین از برکت فیض‌الهی آفریده می‌شود.
پرنده، گیاه و ترکیب این نقوش بر کاشی‌ها
اما نقوش به‌کار‌گرفته‌شده در کاشی‌کاری این اثر گران‌سنگ هنری، موضوع دیگری است که در معماری بنا مورد‌توجه است. نقوش حیوانی و گیاهی، ترکیبِ اصلی نگاره‌های نقش‌خورده بر دیوار‌های رواق ا... وردی‌خان است. بیشترین تعداد نقوش حیوانی نیز به‌ترتیب در سقف، سردر قدیمی از دارالضیافه، شرق و شمال بنا دیده می‌شود.
بیشترین نقش هم مربوط به پرنده است؛ زیرا در عرفان اسلامی هر موجود بال‌دار نشان معنویت و نماد روح انسان است. لازم به توضیح است که در هیچ جای این نگاره‌ها نشانی از انسان مشاهده نمی‌شود و این برگرفته از نظریه ممنوعیت تصویرسازی پیکر‌ها در هنر اسلامی است. نا گفته نماند اکنون رواق الله وردی خان، فضایی ویژه بانوان است و زائران زن از آن استفاده می‌کنند.
* این گزارش چهارشنبه ۱۱ مهرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۲۳ شهرآرامحله صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
